१२ मंसिर २०८०, मंगलवार
मेरुदण्ड भनेको हाडको बनावट हो: जसले शरीरको पूरा संरचनालाई सहायता दिन्छ । यो आफैंमा एउटा खम्बा हो । किनभने मेरुदण्डले शरीरको बनावटलाई सन्तुलन राख्छ । धेरैजसो मांसपेशी र हाडलाई जोडेर राख्ने काम पनि यसको हो । मेरुदण्डको सहायताले हामी बस्न, उभिन, हिंड्डुल गर्न सक्छौं ।
मेरुदण्ड हड्डीहरुको लामो स्तम्भ जसरी शरीरमा बसेको हुन्छ । जुन घाँटीदेखि तल्लो कम्मरसम्म फैलिएको हुन्छ । त्यसैगरी, मेरुदण्डको शरीरमा धेरै ठूलो भूमिका हुन्छ । मेरुदण्डले शरीरलाई आकार दिन्छ । शरीरमा लचकता दिएर चलायमान बनाउछ भने स्पाइनल कर्ड दिमागबाट निस्कने नसाहरुको झुण्ड हो । जसले शरीरको विभिन्न भागलाई जोड्छ । सो स्पाइनल कर्डलाई सुरक्षा दिने र नसालाई दिमागबाट ल्याउने र दिमागमा लैजाने काम मेरुदण्डको हो । त्यस्तै, शरीरमा मांसपेशी, तन्तु, फोक्सो, मुटु जस्ता अंग मेरुदण्डको वरपर टाँसिएर बसेका हुन्छन् ।
मेरुदण्डमा देखिन सक्ने समस्या:-
१. जन्मजात समस्या
नसालाई हड्डीले सुरक्षा दिएको हुन्छ । कसैमा भने हड्डीको कुनै एक भाग नजोडिएर खाली हुन्छ । खाली भएको भागबाट नसा निस्किएर छालामा आएर टाँसिन्छ भने कहिलेकाहीं नसा वरपरबाट पानी पनि चुहिन सक्छ । यसलाई कन्जनाइटल समस्या पनि भनिन्छ । मेरुदण्डको बनावट बिग्रिंदै जान्छ ।
२. बढ्दो उमेर
विशेषगरी उमेर जति बढ्दै जान्छ, हड्डी खिइने र कमजोर हुने ओस्टियोपोरोसिसको विशेषगरी ५० वर्ष उमेर पार गरेपछि यो रोगले मानिसलाई सताउँछ । त्यसमध्ये ओस्टियोपोरोसिसको समस्या प्रायः महिनावारी सुकेका महिलामा बढी हुन्छ भने उमेर बढ्दै गएपछि हड्डी खिइने, मेरुदण्डमा भएका कुरकुरे हड्डी नसामा च्यापिने, मेरुदण्डको र्जोनीहरु ठूलो भएर नसामा निस्कने प्वाल साँघुरो हुँदै जान्छ, जसले नसालाई समेत असर गरिरहेको हुन्छ ।
३. चोटपटक
कुनै पनि सडक दुघर्टना, लड्दा वा मारपिटको कारण स्पाइनल कर्डमा चोटपटक तथा भाँचिन सक्ने सम्भावना हुन्छ । पछिल्लो समय मेरुदण्डमा चोट लाग्ने एक प्रमुख कारण सडक यातायात दुर्घटना बन्दै गएको छ ।
४. मेकानकिल ब्याक पेन
वयस्कमा देखिने मेरुदण्डसम्बन्धी मुख्य समस्या ‘मेकानिकल ब्याक पेन’ हो । यसको मुख्य कारण लामो समयसम्म एकै ठाउँमा गलत तरिकाले बस्नु, निहुरिएर भारी सामान उचाल्नु हो । शरीरको ‘पोस्चर’ नमिल्दा मांसपेशी खुम्चिएर बस्छ, जसले दुखाइ बढ्छ ।
५. पहिचान तथा उपचार
कुनै व्यक्तिलाई मेरुदण्डमा चोट लागे सबैभन्दा पहिले चोटले नसालाई असर गरेको छ कि छैन भनेर एक्सरे, सिटिस्क्यान, एमआरआई गरेर हेर्नुपर्छ । यदि ढाड दुख्ने समस्या छ भने कारण पत्ता लगाएर उपचार गर्न सकिन्छ । सामान्य दुखाइ भएमा औषधिको सेवनबाट निको हुन्छ भने फिजियोथेरापी गरेर समेत ढाड दुख्ने समस्याबाट राहत पाउन सकिन्छ । त्यस्तै, मेरुदण्डमा चोट लागेर हड्डी भाँचिएर सरेमा नसामा चोट लाग्ने सम्भावना हुन्छ । हड्डी सरेको छ भने शल्यक्रिया गरेर किला पाता राखेर त्यसलाई सिधा बनाएर जोडिन्छ । त्यसको लागि आराम गरेर नै हड्डी जोडिन्छ । त्यस्तै, प्यारालाइसिस नै भएको छ भने मेरुदण्डमा चोट लागेर नसामा असर गरेको छ भने शल्यक्रिया गर्नुपर्छ । शल्यक्रियापछि स्पाइनल चोट पुनर्स्थापना प्रशिक्षण पनि दिनुपर्छ ।
६. क्यान्सर तथा टयुमर
शरीरको अन्य भागमा भएको क्यान्सर जस्तै, स्तन क्यान्सर, फोक्सो, थाइराइड र प्रोस्टेट जस्ता क्यान्सर पनि पछि फैलिएर मेरुदण्डसम्म पुग्न सक्छ । जुन मेटाटाक्सिस स्पाइनल क्यान्सर हुन सक्छ ।
७. समयमा उपचार नभएमा
मेरुदण्डमा समस्या बढ्दै गयो तर समयमा सही उपचार भएन भने प्यारालाइसिस हुने, दिसा-पिसाबमा नियन्त्रण गर्न कठिन हुने, हातखुट्टा कडा हुँदै चलाउन नसक्ने, यौन दुर्बलता जस्ता समस्या देखिन सक्छ ।
कति बेला अस्पताल जाने ?
कुनै पनि किसिमको ढाड दुखाइ र गर्दन दुखाइ तीन साता भन्दा बढी लगातार दुखाइ भएमा, २० वर्षभन्दा कम र ५० वर्षभन्दा बढी उमेर समूहमा ढाड दुखाइ लगातार भएमा, मेरुदण्डमा चोटपटक लागेको हिस्ट्री भएको र ढाड दुखाइ बढ्दै गएमा, स्टोरायड औषधि सेवन गर्नेमा ढाड दुखाइ बढेमा (स्टोरायडले हड्डी नरम भई भाँचिने जोखिम बढाउँछ) । त्यसैगरी ढाड र गर्दन दुखाइ, हातखुट्टा झमझम गर्ने, मलद्वार वरपरको भाग लाटो महसुस हुने, ज्वरो आउने र यौन दुर्बलताको समस्या भएमा पनि तुरुन्त उपचार गर्न आवश्यक हुन्छ । ज्वरोका साथै ढाड दुखाइ र गर्दन दुखाइ संक्रमणले गर्दा हुन सक्छ । छिटो उपचार नभए प्यारालाइसिसको समस्या हुन सक्छ ।
मेरुदण्डलाई कसरी स्वस्थ राख्ने ?
मेरुदण्डलाई सही पोस्चरमा राख्नुपर्छ । बस्दा जहिले पनि चिउँडोलाई माथि उठाउने र काँधलाई सिधा राख्नुपर्छ । लामो समय एकै ठाउँमा नबस्ने र निहुरिरएर काम गर्नु हुँदैन । चोटपटक लाग्न नदिन सचेत भएर सवारी साधन चलाउने, रुख तथा अन्य अग्लो ठाउँमा चढ्दा ‘सेफ्टी हार्नेस’ लगाउने गर्नुपर्छ । त्यस्तै, सडक दुर्घटना रोक्न सडकको बिस्तार हुनुपर्छ । कुनै मेरुदण्डको समस्या समयमै परामर्श लिनु जरुरी हुन्छ ।
शरीरमा भिटामिन डीको मात्रा सन्तुलित राख्न घाम ताप्ने, हड्डी बलियो बनाउन भिटामिन डी र सी सप्लिमेन्टहरूको सेवन गर्नुपर्छ भने वृद्धावस्थामा देखापर्ने मेरुदण्डको समस्याबाट बच्न दैनिक व्यायाम गर्ने, हड्डी बलियो बनाउन क्याल्सियम र प्रोटिनयुक्त खानेकुरा प्रशस्त मात्रामा खानुपर्छ ।
प्रकाशित मिति: १२ मंसिर २०८०, मंगलवार
